Հայկական խոհանոցը հպարտորեն կանգնած է ժամանակի դիմաց՝ պահպանելով իր համերի մաքրությունն ու բնությանը հավատարմությունը։ Մեր նախնիները իրենց ուտեստների մեջ ներդրել են ոչ միայն բարիքներով լի մթերքներ, այլև լեռնաշխարհի հոտն ու ուժը՝ խոտաբույսերի տեսքով։ Սակայն ժամանակի ընթացքում այդ բույսերից շատերն այսօր մոռացության են մատնվել։

Հայաստանի բարձրադիր լեռնաշղթաները հարուստ են վայրի բուսականությամբ։ Խոտաբույսերը, որոնք երբեմնի անբաժանելի մասն էին հայկական խոհանոցի, սկսում են քիչ-քիչ դուրս մղվել առօրյա խոհարարությունից։ Այդ բույսերից են, օրինակ, կոտեմը, շալմանը, խնձորիկը, սուսամբարը, վայրի նանեն և դաղձը։ Դրանք ունեն ոչ միայն անուշաբույր համ ու բույր, այլև՝ հսկայական բուժիչ ներուժ։ Բայց ցավոք, այսօր քիչ մարդ է գիտակցում, թե որքան հարուստ են այդ բույսերը թե՛ առողջության, թե՛ խոհարարության տեսանկյունից։

Կոտեմը, օրինակ, համարվում էր տոնական ուտեստների սիրելի համեմունքը՝ մսային ապուրների անփոխարինելի բաղադրիչ։ Խնձորիկը՝ թեթև թթվահամ բույս, օգտագործվում էր հիմնականում ձկան ուտեստների մեջ՝ նրան փոխանցելով թարմություն ու յուրահատկություն։ Իսկ շալմանը՝ տատիկների սիրելի խոտաբույսը, դարձել էր մրսածության դեմ ժողովրդական թեյերի գլխավոր հերոսը։ Դաղձը և սուսամբարը թեև այսօր ճանաչված են, սակայն հաճախ չեն կիրառվում ավանդական բաղադրատոմսերով։

Այս խոտաբույսերը երբեք պարզապես համեմունք չեն եղել։ Դրանք եղել են հայ մոր խոհեմության, բուժման և խնամքի խորհրդանիշը։ Խոտաբույսով ապուրը տուն է դարձել։ Թեյը՝ հանգստություն։ Իսկ փլավը՝ հիշողություն։ Այս բույսերը չեն կորել, դրանք պարզապես սպասում են՝ նորից բացահայտվելու, նորից օգտագործվելու և նորից գնահատվելու։

Գյուղական ավանդույթներ՝ բույսերի հավաքից մինչև չորացում

Հայկական գյուղերում խոտաբույսերի հավաքն ու պահպանումը եղել է ամբողջական արարողակարգ՝ սրբագործված սերունդների փորձով ու ժամանակի իմաստությամբ։ Դեռ վաղ առավոտյան, երբ լեռների գագաթները մի կերպ են բացվում առավոտյան մշուշից, գյուղաբնակ կանայք դուրս էին գալիս բնություն՝ իրենց հինիկով, մկրատով ու մեծ սրբիչով։ Նրանց շարժումներում կար ճշգրտություն, իսկ հայացքում՝ հարգանք։ Խոտաբույսը պետք էր հավաքել ոչ թե երբ հարմար է, այլ երբ բույսը պատրաստ է տալ իր ողջ ուժն ու համը։

Սովորաբար հավաքը կատարվում էր ծաղկման փուլում՝ երբ բույսը ծաղկած է, սակայն դեռ չի չորացել արևից։ Դա է՛լ էր մի ամբողջ գիտություն, որ փոխանցվում էր տատից թոռնուհուն, մորից աղջկան։ Ժողովուրդը հավատում էր, որ եթե բույսին խլես իր բնական աճի հնարավորությունը սխալ պահին, այն կկորցնի իր ուժը։ Այդ պատճառով էլ խոտաբույսի հավաքը հաճախ համարվում էր նաև բարոյական պատասխանատվություն։

Հավաքելուց հետո բույսերը տուն էին բերվում՝ փնջերով կապած և խնամքով շարադրված բամբակյա կտորների վրա։ Չորացումը կատարվում էր ստվերոտ, օդափոխվող վայրում՝ սենյակներում կամ մառաններում։ Արևի ուղիղ ճառագայթներից խուսափում էին՝ հավատալով, որ արևը այրում է բույսի “հոգին”։

Պահպանման գործընթացը ևս ծիսական բնույթ էր կրում։ Խոտաբույսերը դասավորում էին բաժակների, փայտե տարաների կամ կտորե պարկերի մեջ՝ ըստ կիրառման նպատակի։ Տարբեր բույսեր չխառնում էին իրար՝ հստակ գիտակցելով՝ որն ինչի է պետք․ մեկը մարսողության համար էր, մյուսը՝ շնչառական խնդիրների, երրորդը՝ հանգստացնող։ Այդ գիտելիքները իրենց հետ կրում էին մի ողջ աշխարհի հոգեբանություն, որտեղ բնությունն ու մարդը միաձուլված էին։

Այս ավանդույթներն այսօր ցավոք քիչ են պահպանվում։ Սակայն քիչ չեն այն մարդիկ, ովքեր փորձում են նորից վերականգնել այս մշակույթը՝ մոռացվածը դարձնելով նորից ընդունված։ Մարդիկ սկսում են այգիներում կամ պատշգամբներում աճեցնել հայկական խոտաբույսեր, փորձում են նորից պատրաստել գյուղական թեյեր, իսկ ոմանք նույնիսկ զբաղվում են բնական արտադրանքով։ Այս վերադարձը՝ դեպի նախնյաց խոհեմությունը, ոչ միայն առողջարար է, այլև հուսադրող։

Խոտաբույսերի օգտակարությունը

Խոտաբույսերը՝ որքան էլ համեմունք լինեն խոհանոցում, առաջին հերթին առողջության հզոր գործիքներ են։ Հայկական խոտաբույսերի օգտակար հատկությունները հարյուրավոր տարիներ կիրառվել են ժողովրդական բժշկության մեջ։ Ավելին՝ բազմաթիվ գիտական հետազոտություններ այսօր վկայում են այդ բույսերի կենսաբանական ակտիվ բաղադրիչների մասին։

Հայկական խոտաբույսերը հարուստ են եթերայուղերով, ֆլավոնոիդներով, հակաօքսիդանտներով և վիտամիններով։ Օրինակ՝ դաղձը լավացնում է մարսողական համակարգը, նվազեցնում գազառումը, իսկ միևնույն ժամանակ՝ հանգստացնում է նյարդային համակարգը։ Սուսամբարը՝ բնական հակաբակտերիալ միջոց է, որը հատկապես օգտակար է ձմռան ամիսներին։ Շալմանը մրսածության դեմ կիրառվող թեյերի հիմնական բաղադրիչն է, իսկ ավենակը՝ քնի և սթրեսի խնդիրներ ունեցողների լավ բարեկամը։

Բույսերը չորացնելով՝ մենք պահպանվում ենք դրանց օգտակար հատկությունները երկարաժամկետ օգտագործման համար։ Սակայն այսօր ոչ միայն թեյերն են վերադարձել, այլև՝ նոր արտադրատեսակներ, ինչպիսիք են՝ խոտաբույսային յուղերը, աղային փաթեթները, խոտաբույսային լոգանքները։ Նույնիսկ՝ բնական քսուքներ ու մերսման յուղեր են պատրաստվում հայկական բույսերից՝ ապահովելով օրգանական և տեղական առողջապահություն։Խոտաբույսերը գործում են ոչ միայն ֆիզիկական, այլև՝ հոգեբանական մակարդակում։ Բույսի հոտը, գույնը, բույրը, թարմությունը՝ բոլորն ունեն թերապևտիկ ազդեցություն։ Շատերը չեն էլ գիտակցում, որ խոտաբույսով լի խոհանոցը նվազեցնում է սթրեսը։ Իսկ տնական բույրերով թեյը շատ ավելի է օգնում քնի մեջ, քան ցանկացած քիմիական միջոց։ Ի վերջո, խոտաբույսերը մեր առողջության, հիշողության, բնության և մշակույթի միաձուլվածքն են։ Դրանք միաժամանակ ուժ են, հիշողություն և ապագայի հույս։ Վերադառնալով այս բույսերին՝ մենք ոչ միայն վերագտնում ենք մոռացված համերն ու հոտերը, այլև՝ բուժում ենք մեզ՝ ինչպես ֆիզիկապես, այնպես էլ հոգեպես։ Իսկ դա, թերևս, ամենամեծ ուժն է, որ կարելի է քաղել մեր լեռներից։